Marie Dewaegenaere studeerde af in 2016 en behaalde een Master in de Europese Talen en Culturen (Russisch – Servo-Kroatisch). Tijdens haar bachelorproef raakte ze geboeid door Russische spreuken en gezegden, en hun aanstekelijke anti-vormen die dienst doen als uitlaatklep voor soms positieve, maar vooral negatieve gevoelens. Voor haar masterscriptie analyseerde ze de spreekwoordelijke taal in de politieke retoriek van Vladimir Putin.
“Bij wijze van spreken”: spreekwoorden in het idiolect van Putin als spiegel van zijn beleid. Op zoek naar de spreekwoordelijke bijzonderheden in het idiolect van Vladimir Putin
Niettegenstaande zijn opeenvolgende electorale successen is Russisch president Vladimir Putin een omstreden en daardoor veel besproken figuur, zowel in binnen- als buitenland. Naast zijn autoritair optreden zorgt ook zijn boud figuurlijk taalgebruik voor de nodige commotie bij nationale en internationale gesprekspartners. In mijn masterscriptie ging ik, bij wijze van spreken, op zoek naar hoe Putin het ʻspreekʼwoord bij de daad voegt.
Putins taaleigen is doorgaans technocratisch van aard en doorspekt met bureaucratisch jargon. Als staatshoofd moet hij echter een zo breed mogelijk publiek aanspreken. Putin zou daarin een meester zijn door zijn beweringen af en toe een volks allure te geven, onder andere via spreekwoorden en gezegden. Hij haalt zijn inspiratie hiervoor in de eerste plaats uit de rijke Russische folklore.
Het gebruik van spreekwoordelijke taal door president Putin is zeker geen Russische exclusiviteit, integendeel – Putin schrijft zich in een lange traditie van toonaangevende redenaars die spreekwoorden en gezegden hebben aangewend. Dit zijn vormen van taalgebruik waarmee mensen zich makkelijk kunnen identificeren en die bovendien ook kunnen worden ingezet om te overtuigen. In zijn onderzoek naar spreekwoordelijk taalgebruik in politieke toespraken toont de Amerikaanse taalkundige Wolfgang Mieder aan dat de taal van Abraham Lincoln, Franklin Roosevelt, Harry Truman, Ronald Reagan en Barack Obama maar al te vaak een panoplie van figuurlijk taalgebruik is.
Maar hoe geeft de Russische president Putin nu blijk van inzicht in de mogelijkheden van spreekwoorden om een publiek te overtuigen? Een analyse van de spreekwoordelijke taal in de politieke retoriek van Putin ontbrak vooralsnog. Met dit onderzoek probeerde ik deze lacune te vullen. Ik bestudeerde hoe Putin spreekwoorden, gezegden, uitdrukkingen, aforismen, gevleugelde uitdrukkingen en spreuken inzet om zijn boodschap te communiceren naar zijn publiek. Daarnaast bekeek ik ook Putins drijfveer achter het gebruik van spreekwoorden en dit gedurende zijn drie ambtstermijnen als president. Met andere woorden, ik ging op zoek naar de rol die spreekwoordelijke taal speelt in zijn idiolect, zijn persoonlijk taalgebruik. Daarvoor had ik een representatief en relevant corpus met voorbeelden nodig. Het corpus is een verzameling van fragmenten uit beschikbare transcripties van Putins publieke optredens als president van Rusland. Deze transcripties zijn terug te vinden op de officiële presidentiële website http://kremlin.ru/.
De analyse toont dat er tussen de drie ambtstermijnen geen significante verschillen te merken zijn in de manier waarop Putin spreekwoorden inbedt of in de constellaties waarin hij ze aanwendt. Het is zelfs zo dat Putin door de jaren heen bij wijze van spreken een verzameling van spreekwoorden heeft aangelegd, die hij geregeld inzet in specifieke terugkerende situaties en die dus een soort leidmotieven (hoofdthema’s) worden. Deze spreekwoorden hebben een gelijksoortige boodschap en vormen de rode draad in het idiolect van Putin, over de grenzen van de verschillende regeerperiodes heen.
Putin heeft voor zichzelf als politicus een geheel eigen idiolect geschapen, zoals een kunstenaar een eigen vormtaal zoekt en aanwendt. De spreekwoorden in dat idiolect geven een sfeerbeeld van het Putin-tijdperk, dat begon in 2000. Met zijn rijkelijk arsenaal aan spreekwoorden doet Putin ook buiten de mat aan verbale judo. Dankzij hun manifeste kernachtigheid en historische lading volstaat één welgemikt spreekwoord om Putins gesprekspartner verbaal onschadelijk te maken. Zijn spreekwoordelijke retoriek is een schrandere vorm van communicatie, waarin gelijkenissen tussen gebeurtenissen en situaties centraal staan en waarbij het collectieve geheugen een belangrijke rol speelt. In nauwelijks acht of negen woorden schetst Putin aspecten uit het verleden en de actualiteit en voorziet hen van grappige, verwijtende of evocatieve commentaren.