Slavische films – seizoen 2016-2017

Rusland, 2004 – Oleg Stepčenko

Viy, ook wel gekend onder de titels Forbidden Empire en The Forbidden Kingdom, is een recente verfilming van Nikolaj Gogol’s gelijknamige horrorverhaal uit 1835. Het verhaal werd voor een eerste keer verfilmd in 1967 – de eerste en enige Sovjethorrorfilm, die miljoenen bezoekers aantrok. De tweede verfilming – in 3D en zonder de stuntelige special effects uit 1967 – kwam uit in 2014 en werd meteen de meest succesvolle Russische film van dat jaar. De film vertelt het verhaal van een Engelse cartograaf, Jonathan Green, die een wetenschappelijke reis onderneemt naar Oost-Europa. Op een bepaald moment verdwaalt hij en belandt hij in een geïsoleerd dorp in Oekraïne. De bewoners van het plaatsje vertellen hem het verhaal van een overleden meisje dat in de kerk opgebaard lag en in een heks veranderde. De kerk werd nadien een vervloekte plaats. De cartograaf gelooft er niets van, maar blijft toch in het dorp, waar algauw de poppen aan het dansen gaan.

Deze zwart-wit film kwam uit net voor de val van de Sovjet-Unie en is gebaseerd op de gelijknamige novelle (1925) van Michail Bulgakov. In het Moskou van de jaren 20 voeren Prof. Preobraženskij en zijn collega Dr. Bormental' een ongezien experiment uit: ze slagen erin om een menselijke hypofyse over te planten in de hersens van een hond. Wanneer de hond enkele weken later een menselijke vorm aanneemt, lijkt het resultaat de verwachtingen te overtreffen. Achter dit nieuwe menselijke uiterlijk gaat echter het karakter schuil van de donor, een alcoholverslaafde hooligan. Het experiment draait al snel op een nachtmerrie uit, zeker wanneer ook de communistische activist Švonder zich met de zaak begint te moeien.

Peščanik (De Zandloper) is een recente verfilming van de gelijknamige roman van Danilo Kiš. Centraal in de film staat een Hongaars-Joods-Servisch gezin dat we leren kennen via de volwassen zoon van het gezin, Andreas Sam. Andreas is een jonge schrijver die op zoek is naar zijn roots en herinneringen aan zijn vader die verdween in de gekte van Wereldoorlog II. Via dromen en herinneringen krijgen we zicht op de kindertijd van Andreas, zijn leven in een Centraal-Europese stad vol verschillende culturen, religies en nationaliteiten in een tijd van opkomend nationalisme. Andreas vindt vragen op zijn antwoorden, maar krijgt er ook heel wat nieuwe vragen en twijfels bovenop.

In 1968 won de amper dertigjarige Tsjech Jiří Menzel voor zijn Zwaarbewaakte treinen de Oscar voor beste buitenlandse film. Voor die anderhalf uur durende prent uit de Tsjecho-Slowaakse nouvelle vague, bij ons ook bekend als Hou de trein in het oog, baseerde Menzel zich al voor de tweede keer, en zeker niet voor het laatst, op het groteske literaire werk van zijn landgenoot Bohumil Hrabal. In Zwaarbewaakte treinen – naar Hrabals gelijknamige novelle uit 1965 – volgen we het wel en wee op een landelijk spoorwegstationnetje, waar de verveling geen kans krijgt door de aan gang zijnde Tweede Wereldoorlog. De doorgaande treinen, zwaarbewaakt of niet, hebben altijd wel iets te maken met de bikkelharde strijd van de nazi’s ergens ver weg buiten beeld. Maar dat is niet de eerste zorg van de diverse personages: een op promotie beluste stationschef die zich vooral bezighoudt met zijn duiven, een viriele treindienstleider die de derrière van een telegrafiste met stationsstempels opsmukt én bovenal de jonge protagonist Miloš Hrma, die aan voortijdige ejaculatie lijdt en vertwijfeld op zoek gaat naar een manier om zich van zijn mannelijkheid te overtuigen. Naarmate de film vordert, wordt Miloš zelfs mannelijker dan hij ooit had durven dromen. Hoewel de finale in wezen dieptragisch is, voert de Hrabaliaanse lichtheid toch de boventoon.

Rusland, 1967 – Sergej Bondarčuk

Filmmarathon (met hapjes en drankjes)

In het iconische jaar 1969 vonden niet alleen de eerste maanlanding en het legendarische Woodstockfestival plaats, maar kreeg de Sovjet-Unie ook haar allereerste Oscar voor beste buitenlandse film (een jaar na die voor Jiří Menzel; zie hoger): Oorlog en vrede van Sergej Bondarčuk, naar de gelijknamige klassieker van Lev Tolstoj. Zowel de film als de al bij Tolstojs lange leven canoniek geworden roman verhalen, kort gezegd, op panoramische wijze de impact op Rusland – en in het bijzonder op een handvol Russische families – van Napoleons Russische campagne. Bondarčuks verfilming van die epische, volgens sommigen plotloze mastodont van een eeuw eerder (1869) leverde verschillende records op: Oorlog en vrede werd de duurste Sovjetfilm ooit, de film ook waarin tienduizenden Rode Legersoldaten dienden te figureren, de langste Oscarwinnende film ooit (ca. 7 uur) … Bepaalde critici beschouwen deze film uit het begin van het Brežnevtijdperk als een exponent van het socialistisch realisme, terwijl anderen vooral de modern(istisch)e cinematografische ingrepen prijzen. Voldoende kritisch of juist niet, Bondarčuks Oorlog en vrede is en blijft een breed uitdijende lofzang op de tijdloze geneugten en ontberingen van het Rus-zijn. Gelukkig concipieerde Bondarčuk zijn magnum opus in vier duidelijk gescheiden delen: die laten vanzelfsprekend drie pauzes en diverse hapjes en drankjes toe.

Ooit was het schaken van huwbare meisjes een eervolle mannelijke roeping, zelfs een beroep. In de berggebieden in het zuiden van Bulgarije was het lang een traditie. Alleen de sterkste en meest ervaren mannen durfden de uitdaging aan. Een van die dappere mannen is Banko, het hoofdpersonage in de film. Hij laat zich betalen om de mooie Elica te ontvoeren en uit te leveren aan de man die met haar wil trouwen. De hinderlaag en de kidnapping verlopen voorspoedig, maar Elica staat haar mannetje. Ze verzet zich hevig en doet er alles aan om niet met de zwakke, dwaze bruidegom die gelooft dat hij met zijn geld alles kan kopen te moeten trouwen. Uiteindelijk worden Banko en Elica verliefd en ontspint zich een drama. De film is gebaseerd op twee verhalen van de Bulgaarse schrijver Nikolaj Chajtov: ‘Mannentijden’ en ‘Het huwelijk’ uit de bundel Woeste verhalen (1967).

Čefurji raus! vertelt het verhaal van immigranten uit de vroegere Joegoslavische republieken en hun levens in Ljubljana, in de Fužinewijk. Het hoofdpersonage, Marko, is een beloftevolle basketbalspeler en zijn vader is ervan overtuigd dat een sportcarrière voor zijn zoon zijn familie zal helpen om aan het miserabele leven in het kleine appartement te ontsnappen. Marko geeft het basketbal echter op na een ruzie met zijn coach en verdoet zijn dagen aan drank en drugs, met vrienden voor het appartementsgebouw. Na een incident worden Marko en zijn vrienden gearresteerd, wat hun leven een heel andere, onverwachte wending geeft. Čefurji raus! is een verfilming van de gelijknamige roman waarvoor Goran Vojnović de Kresnikprijs voor de beste Sloveense roman van 2009 kreeg. Goran Vojnović is niet alleen de auteur van de roman, maar ook de regisseur en coscenarist van de film.

Tarkovskijs sciencefictionfilm Soljaris is een absolute klassieker. Niet alleen in het Westen kon de film op veel belangstelling rekenen – hij kreeg in 1972 de Grand Prix Spécial du Jury op het Festival van Cannes, – maar ook in Sovjet-Rusland en het Oostblok. Vandaag figureert de film nog steeds in menige top 100 van beste films. De film speelt zich af in een verre toekomst. De bemanningsleden van een ruimtestation dat rond de planeet Soljaris cirkelt om die planeet te onderzoeken, gedragen zich vreemd. Kris Kel'vin, een psycholoog van opleiding, wordt naar het ruimtestation gestuurd om poolshoogte te nemen. Na aankomst op de basis blijkt algauw dat een vorm van buitenaardse intelligentie de bemanningsleden van het station parten speelt. Ook de psycholoog ontsnapt er niet aan en komt onder de invloed van het buitenaardse leven. De film is gebaseerd op de gelijknamige Poolse sciencefictionroman uit 1961 van Stanisław Lem, een gerespecteerde en populaire schrijver in de Sovjettijd.

Vizantijsko plavo is gebaseerd op het gelijknamige verhaal van Milorad Pavić, de auteur van het bekende ‘Chazaars woordenboek’ (1984). Het verhaal speelt zich af op een onbepaald tijdstip op een onbepaalde plaats. Arjandel is op zoek naar het recept voor het perfecte blauw van de Byzantijnse fresco’s (ook wel bekend als keizerlijk blauw in de vroeg-christelijke periode). Er ontspint zich een liefdesaffaire tussen Arjandel en het tweede hoofdpersonage, Lisa. De relatie neemt al gauw allegorische proporties door het spel met Bijbelse allusies, Griekse mythen en elementen uit de Balkanfolklore die alle in het verhaal verwerkt zitten. Ook Lisa en Arjandel zelf hebben beiden veel weg van mythische helden. Hun ingewikkelde relatie staat symbool voor de complexe relaties tussen Europa (Lisa) en de Balkan (Arjandel).